«Սասնա ծռեր» հարցաշար

  • 2012 թ.-ին «Սասնա ծռեր» էպոսն ընդգրկվեց ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ոչ նյութական ժառանգության ցուցակում, իսկ ավելի վաղ՝ 1964 թ-ին, աշխարհի վիպերգերի միջազգային մրցույթում «Սասնա ծռերը» ճանաչվեց լավագույնը: Փորձիր պարզել՝ ինչո՞ւ:

«Սասնա ծռերը» ճանաչվել է լավագույնը, քանի որ էպոսում ոչ մի պատերազմ չի եղել, արյունահեղություն չի եղել, և այդ առանձնահատկության համար էլ այն ճանաչվել է լավագույնը։ Բացի այդ, էպոսում հիշատակվում է հայկական բոլոր արվեստի ճյուղերը։

  • Փորձիր պարզել` Կոմիտասի ո՞ր հայտնի ստեղծագործության մշակման հետ է կապվում էպոսը:  Էլ ի՞նչ երաժշտական ստեղծագործություններ են գրվել էպոսի թեմաներով:

Հայտնի են Կոմիտասի մի քանի օպերային մտահղացումներ, որոնց դրսևորումները պահպանվել են լոկ պատառիկների տեսքով: Դրանց թվում են «Սասնա ծռերը»` ըստ հայոց էպոսի մոտիվների: Այս և այլ օպերային մտահղացումներում թեմատիկայի ընտրությունը նույնպես վկայում է ազգային մշակույթի կարևորման մասին:

Հաղթահարելով դժվարությունները` Կոմիտասին հաջողվել է գրառել և այդպիսով մոռացումից փրկել հայ ավանդական երաժշտության հազարավոր նմուշներ: Այդ թվում են հայ հոգևոր ու ժողովրդական երաժշտության այնպիսի գլուխգործոցներ, ինչպիսիք են «Սասնա ծռեր» էպոսի երգվող հատվածները՝ <<Անլռելի զանգակատունը>>։

  • Հին Կտակարանում կա հիշատակություն մեր էպոսի հերոսների մասին, գտիր հատվածը և ներկայացրու:

Հատվածը հետևյալն է՝ <<Եւ եղաւ որ այն գիշերը դուրս եկաւ Տիրոջ հրեշտակը եւ զարկեց Ասորեստանցիների բանակումը հարիւր ութսունեւհինգ հազար. Եւ երբոր առաւօտը վեր կացան, եւ ահա բոլորը մեռած դիակներ էին։ Եւ Ասորեստանի Սենեքերիմ թագաւորը չուեց գնաց դարձեալ, ու նստեց Նինուէ։ Եւ երբոր նա երկրպագում էր իր աստուծուն՝ Նեսրաքի տանը, նորա որդիքը Ադրամելէք եւ Սարասար նորան սրով սպանեցին եւ իրանք փախան Արարատի երկիրը. Եւ նորա որդի Ասորդանը թագաւոր եղաւ նորա տեղ>>:

  • Փորձիր պարզել՝ «Մարութա» անվան ստուգաբանությունը: Տեղեկություններ հավաքիր նաև Մարութա Բարձր Աստվածածնի և Ծովասարի մասին:

Մարութա Բարձր Աստվածածինը և Ծովասարը կառուցվել են Մեծ Մհերի կողմից, վերաշինվել է նրա որդու ՝ Դավթի կողմից:

Ծովասար լեռը համարվում է Ծովասարի լեռնաբազուկի բարձր գագաթը: Ծովասարի լեռները գտնվում են Հայկական Տավրոս լեռնահամակարգում, Սասունի լեռներում, Սասունի Շատախ և Տալվորիկ շրջանների միջև: Լեռը Ծովասար է կոչվել իր գագաթամերձ հատվածում ունեցած լճակի պատճառով, հարուստ է մարգագետիններով և աղբյուրներով: Որոշ պատումների մեջ հիշատակվում է իբրև հերոսների զբոսավայր կամ որսատեղի։

Մարութա սարը գտնվում է Հայկական լեռնաշխարհում՝ Սասուն գավառում: Եղել է սասունցիների սիրած և պաշտելի սարը։ Կոչվել է նաև Մարաթուկ, ինչն արամերենից թարգմանաբար նշանակում է իմ աշխարհի տերը։ Լեռան գագաթին՝ 2967 մ բարձրության վրա կառուցված է Մարութա Սուրբ Աստվածածին վանքը։ Գարեգին Սրվանձտյանցը լեռն անվանում է «սուրբ և բարեպաշտ» և այն Սասունի ամբողջ ժողովրդի համար՝ առաջին և վերջին ամենահավաստի երդումն է դարձել:

  • Ո՞ր պատմիչներն են հիշատակել էպոսի մասին, իսկ օտարերկրացիների ինչպիսի՞ հիշատակություններ կան էպոսի մասին:

Համացանցում փնտրեցի և գտա երկու տարբերակ՝ Մովսես Խորենացի և Թովմա Արծրունի, բայց Մովսես Խորենացին չի կարող հիշատակել, քանի որ նա 5-րդ դարից էր, իսկ Սասունցի Դավիթը 10-րդ։ Հավանական է, որ Թովմա Արծրունին է հիշատակել, բայց այն ժողովրդական բանահյուսություն է՝ ժողովուրդն է հորինել, դրա համար էլ այն էպոս են համարում։

  • Ո՞րն է էպոսի վիպասացների բուն հայրենիքը: Հավաքիր տեղեկություններ և ներկայացրու:

Էպոսի վիպասացների բուն հայրենիքը Վանա լճի ավազանն ու նրանից հարավ-արևմուտք և հյուսիս-արևելք ընկած գավառներն են` Սասուն, Մուշ, Բաղեշ, Մոկք, Շատախ, Վան, Հայոց ձոր, Խլաթ, Արճեշ, Մանազկերտ, Ալաշկերտ, Բայազետ:

  • Ովքե՞ր են էպոսի գրական լավագույն մշակումների հեղինակները: Ներկայացրու հատվածներ:

«Սասնա ծռերի» գրական մշակումները սկսվել են դեռևս 1890-ական թվականներից, սակայն Դավթի ճյուղի լավագույն մշակումը համարվում է Հովհաննես Թումանյանինը («Սասունցի Դավիթ», 1903թ.):

  • Ովքե՞ր են գրի առել պատումը,  ովքե՞ր են եղել ասացողները:  Տեղեկություններ ներկայացրու նրանց մասին: Բացի «Սասնա ծռերից» էլ ի՞նչ անուններով է կոչվել մեր էպոսը:

Էպոսի պատումներից մեկը 1873 թվականին գրի է առել Գարեգին Սրվանձտյանցը՝ հրատարակելով «Սասունցի Դավիթ կամ Մհերի դուռ» վերնագրով։ 1889 թվականին էպոսի մի տարբերակ գրի է առել Մանուկ Աբեղյանը, իսկ արդեն 1939 թվականին Հովսեփ Օրբելին՝ էպոսագետների խմբի հետ մեկտեղ, ստեղծում է 60 պատումներից բաղկացած համահավաք բնագիր։

«Սասնա տուն», «Ջոջանց տուն», «Սասունցի Դավիթ կամ Մհերի դուռ», «Դավիթ և Մհեր», «Դավթի պատմություն», «Դավթի հեքիաթ»

«Կարդում ենք Համո Սահյան» նախագիծ

2. Գրիր շարադրություն սահյանական «Սա իմ հրաշք աշխարհն է, ուր…», «Զնգացող լռություն», «Լռության համերգ», «Համբերության հանդես» վերնագրերից որևէ մեկով:

Սա իմ հրաշք աշխարհն է, ուր ամեն օր համբերության հանդես է։ Ես համբերում եմ, համբերում եմ և սպասում եմ արդարությանը, վաղ թե ուշ արդարությունն է հաղթելու։ Համբերում եմ և համբերատար լսում եմ սուտասաններին, ժպտում եմ, քանի որ գիտեմ, որ շուտով արդարությունը կհաղթի նրանց։ Համբերատար սպասում եմ իմ դժվարություններին, ես պատրաստ եմ ցանկացած դժվարության, պատրաստ եմ փորձությունների, որովհետև գիտեմ, որ դրանք միակ ճանապարհն են իմ հաջողություններին հասնելու համար։ Համբերատար սպասում եմ րոպեներին, ես գիտեմ, որ այդ րոպեները վարկյանների օգնությամբ շուտով տեղ են հասնելու։ Համբերատար սպասում եմ իմ հերթին, սպասում եմ խոսքիս, եթե ինձ հերթ չհասավ այդ ժամանակ էլ եմ համբերում, համբերում եմ այնքան, մինչև նրանք իմ խոսքի բացակայությունը զգան․․․ համբերեք, շունչ քաշեք և համբերեք, այնքան թեթև է այդպես։

3. Համո Սահյանի՝ հատկապես ո՞ր մի բանաստեղծությունը հավանեցիր, ինչո՞ւ:

Ամենից շատ հավանեցի Ինչ արած, մարդ եմ բանաստեղծությունը, ինչպես ասում են՝ սրտիցս էր։ Ինձ նմանեցնում եմ Սահյանին, ես էլ բարդ բնավորություն ունեմ, և ինձ դժվար է հասկանալ։ Պահ է լինում, երբ ես շատ չարանում մեկի հանդեպ, երբ նրանից վատ արարք եմ նկատում իմ հանդեպ, պահ է լինում, որ չափից դուրս բարի եմ լիում բոլորի հանդեպ, պահ է լինում, որ շուտ եմ կոտրվում, սկսում եմ լաց լինել ուրիշների վիրավորանքներից, բայց պահ է լինում նաև, երբ վիրավորողին այնպես եմ վրավորում, որ հաջորդ անգամ կողքովս չի համարձակվում անցնել։ Ինձ շատ են ասում, որ բարդ մարդ եմ, փոփոխական եմ, բայց ինչ արած, ես էլ եմ չ՞է մարդ։

4. Քո ընտրությամբ անգիր սովորիր Սահյանի բանաստեղծություններից մեկն ու մեկը, ձայնագրիր, տեսանյութ կամ ձայնանյութ պատրաստիր: Հնարավորության դեպքում՝ սահյանական ընտանեկան ընթերցումներ կազմակերպիր:

Բույսեր և կենդանիներ սելեկցիա

Սելեկցիան մի գիտություն է, որը զբաղվում է տարբեր օրգանիզմների բնության մեջ գոյություն ունեցող տեսակների բարելավմամբ և կենդանիների նոր ցեղատեսակների, բույսերի նոր սորտերի և բակտերիաների նոր շտամների ստեղծմամբ։

Սելեկցիան մշակում է բույսերի և կենդանիների ժառանգական հատկանիշների վրա ներգորխելու եղանակներ՝ մարդու համար այն անհրաժեշտ ուղղությամբ փոփոխելու նպատակով։

Սելեկցիան բուսական և կենդանական աշխարհի էվոլյուցիայի ձևերից է և ենթարկվում է նույն օրենքներին, ինչ տեսակների էվոլյուցիան բնության մեջ, բայց բնական ընտրությունը, մասնակիորեն, այստեղ փոխարինվել է արհեստականով։ Սելեկցիան մեծ դեր ունի բնակչությանը պարենամթերքով ապահովելու գործում։

Բույսերի սելեկցիան օգնում է ստեղծել բույսերի նոր սորտերի և բակտերիաների նոր շտամներ:

Կենդանիների սելեկցիան բարելավում է կենդանիների նոր ցեղատեսկները:

Բույսերի սելեկցիան տարվում է բերքատվության բարձրացման, որակի լավացման, հիվանդությունների և վնասատուների նկատմամբ կայուն, ցրտադիմացկուն, երաշտադիմացկուն սորտերի, իսկ անասնաբուծության մեջ՝ մթերատվության և արտադրանքի որակի, պտղաբերության, մորթու գույնի, տեղական պայմաններին հարմարած ցեղերի ստեղծման ուղղությամբ։ Ակնառու են սելեկցիայի արդյունքներն անասնաբուծության մեջ։

1. 7֊րդ խմբի գլխավոր ենթախմբի տարրերի ընդհանուր բնութագիրը

7-րդ խմբի գլավոր ենթախմբում են ֆտորը, քլորը, բրոմը, յոդը, աստատը։

Վալենտային էլեկտրոնները ns2np5, հեշտությամբ միացնելով մեկ էլեկտրոն ավարտուն են դարձնում իրենց արտաքին շերտը HaL+1e=Hal−1։ Հալոգենների օքսիդիչ հատկությունները փոքրանում է  շարքում յուրաքանչյուր նախորդ տարր դուրս է մղում հաջորդին իր միացությունից։ Բոլոր հալոգենները ոչ մետաղներ են, արտաքին էներգետիկ մակարդակում ունեն 7 էլեկտրոններ, ուժեղ օքսիդիչներ են։ Ունեն տարբեր օքսիդացման աստիճան։

2.Հալոգենների տարածվածությունը բնության մեջ

Հալոգենները բնության մեջ հանդիպում են գերազանցապես միացությունների ձևով։ Աստատը չի հանդիպում բնության մեջ, այն ստանում են արհեստական ձևով։

3.Հալոգենների ատոմների բաղադրությունը և կառուցվածքը

Յոդ — 53 պրոտոն, 74 նեյտրոն, 53 էլեկտրոն

Ֆտոր — 9 պրոտոն, 10 նեյտրոն, 9 էլեկտրոն

Բրոմ — 35 պրոտոմ, 45 նեյտրոն, 35 էլեկտրոն

Քլոր — 17 պրոտոմ, 18 նեյտրոն, 17 էլեկտրոն

4. Քլորի վալենտականությունը և օքսիդացման աստիճանը միացություններում

Վալենտականությունը քիմիական տարրի ատոմի՝ մի այլ տարրի խիստ որոշակի թվով ատոմներ միացնելու հատկությունն է: Քիմիական կապի առաջացմանը մասնակցող էլեկտրոններն անվանվում են վալենտային էլեկտրոններ: Քլորը գտնվում է  VII  խմբում և ցուցաբերում է  VI-ի հավասար առավելագույն  վալենտականություն. Cl,VII

Ոչ մետաղները կարող են նաև դրսևորել վալենտականություն, որի թվային արժեքը ութի և խմբի համարի տարբերությունն է: Քլորն ունի նաև մեկի հավասար վալենտականություն (8−7=1) 

Հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարը 5-րդ դարում

Պարսկաստանը ապստամբություններ էր սկսել, նրանց նպատակն այնն էր, որ հարևան պետությունները ընդունեն իրենց կրոնը՝ զրադաշտականությունը, բայց հայերը մերժեցին։ Պարսկաստանը սկսեց իր ապստամբությունները։

Պարսկական բանակը դեպի Հայաստան շարժվեց 451թ. գարնանը: Վարդան Մամիկոնյանի հրամանով հայոց զորքը հավաքվեց Այրարատում և արագորեն շարժվեց թշնամուն ընդառաջ: Սպարապետը ցանկանում էր ճակատամարտ տալ հայ-պարսկական սահմանում և կանխել երկրի ավերումը: Սակայն Մուշկան Նյուսալավուրտի հրամանատարությամբ պարսկական զորքն արդեն անցել էր Հեր ու Զարևանդ գավառները և շարժվում էր դեպի երկրի խորքը: Պարսիկների հսկայական բանակն ուժեղացված էր ընտիր հեծելազորով՝ Մատյան գնդով, ու մարտական փղերով: Պարսիկները շուտով մտան Վասպուրականի Արտազ գավառ և բանակ դրեցին Տղմուտ գետի աջ ափին՝ Ավարայրի դաշտում: Շատ չանցած այստեղ հասավ նաև հայոց բանակը և դիրքեր զբաղեցրեց գետի ձախ ափին:

Թթվածին

Թթվածինը Երկրի կեղևի ամենատարածված էլեմենտն է։ Ազատ վիճակում գտնվում է մթնոլորտային օդում, կապված ձևով մտնում է ջրի, միներալների, լեռնային ապարների, և բոլոր այն բույսերի, որոնցից կազմված են բուսական և կենդանական օրգանիզմները։ Երկիր մոլորակի օդային մթնոլորտը կազմված է հիմնականում երկու գազից՝ թթվածնից (O2) և ազոտից (N2)։ Օդի բաղադրությունում թթվածնի ծավալային բաժինը 20,93 % է, իսկ զանգվածայինը՝ 23,15 %։ Սակայն թթվածնի հիմնական զանգվածը մեր մոլորակում պարունակվում է տարբեր միացությունների (բարդ նյութերի) բաղադրությունում։ Երկրագնդի ջրապաշարներում թթվածնի զանգվածային բաժինը 85,82 % է, ավազում՝ 53 %, կավերում, լեռնային ապարներում ու հանքերում՝ մոտավորապես 56 %։ Բոլոր կենդանի օրգանիզմներում պարունակվող նյութերի (ճարպ, շաքար, սպիտակուց և այլն) բաղադրությունում առկա հիմնական տարրերից մեկը թթվածինն է։ Օրինակ՝ մարդու օրգանիզմում թթվածնի զանգվածային բաժինը 65 % է (իսկ ըստ ատոմների՝ 26 %)։

Օդում թթվածնի ծախսը հիմնականում պայմանավորված է նյութերի օքսիդացմամբ, այրմամբ, օրգանական նյութերի նեխմամբ ու կենդանի օրգանիզմների շնչառությամբ։ Սակայն ծախսված թթվածինը վերականգնվում է լուսասինթեզի միջոցով, որը հիմնականում կատարվում է բույսերում։ Կանաչ բույսերում արևի լուսային էներգիան խթանում է ածխաթթու գազի (CO2) և ջրի (H2O) մոլեկուլների միջև քիմիական փոխազդեցություն, որի հետևանքով ածխաթթու գազի ծավալին հավասար թթվածին է անջատվում։ Այդ գործընթացում նաև մի շարք օրգանական միացություններ են առաջանում։ Թթվածինը բնության մեջ յուրօրինակ շրջապտույտ է կատարում։

Օդի բաղադրությունը

Օդն ունի հաստատուն բաղադրություն, որը պահպանվում է բնական փոխանակության ճանապարհով: Բացի գազերից, օդը պարունակում է նաև ոչ հաստատուն բաղադրամասեր՝ ածխածնի օքսիդ՝ 0,03%, ջրային գոլորշիներ և գազային այլ խառնուրդներ։ Թթվածնի մասնակցությամբ քիմիական ռեակցիաները հիմնականում ընթանում են օդում, այլ ոչ մաքուր թթվածնում: Օդում թթվածնի զանգվածային բաժինը մոտ 23%  է՝ ըստ զանգվածի: Օդը կանխում է երկրի մակերևույթի գերտաքացումն արևից և միաժամանակ՝ պահպանում վերջինիս ջերմությունը տարածության մեջ ցրվելուց: Առանց օդի գրեթե ոչ մի կենդանի օրգանիղզմ չի կարող գոյություն ունենալ։

Թթվածնի  շրջապտույտը  բնության  մեջ

Թթվածինը Երկրի կեղևի ամենատարածված էլեմենտն է։ Ազատ վիճակում գտնվում է մթնոլորտային օդում, կապված ձևով մտնում է ջրի, միներալների, լեռնային ապարների, և բոլոր այն բույսերի, որոնցից կազմված են բույսական և կենդանական օրգանիզմները։ Երկիր մոլորակի օդային մթնոլորտը կազմված է հիմնականում երկու գազից՝ թթվածնից (O2) և ազոտից (N2)։ Օդի բաղադրությունում թթվածնի ծավալային բաժինը 20,93 % է, իսկ զանգվածայինը՝ 23,15 %։ Սակայն թթվածնի հիմնական զանգվածը մեր մոլորակում պարունակվում է տարբեր միացությունների բաղադրությունում։ Երկրագնդի ջրապաշարներում թթվածնի զանգվածային բաժինը 85,82 % է, ավազում՝ 53 %, կավերում, լեռնային ապարներում ու հանքերում՝ մոտավորապես 56 %։ Բոլոր կենդանի օրգանիզմներում պարունակվող նյութերի բաղադրությունում առկա հիմնական տարրերից մեկը թթվածինն է։ Օրինակ՝ մարդու օրգանիզմում թթվածնի զանգվածային բաժինը 65 % է։

Օդում թթվածնի ծախսը հիմնականում պայմանավորված է նյութերի օքսիդացմամբ, այրմամբ, օրգանական նյութերի նեխմամբ ու կենդանի օրգանիզմների շնչառությամբ։ Սակայն ծախսված թթվածինը վերականգնվում է լուսասինթեզի միջոցով, որը հիմնականում կատարվում է բույսերում։ Կանաչ բույսերում արևի լուսային էներգիան խթանում է ածխաթթու գազի (CO2) և ջրի (H2O) մոլեկուլների միջև քիմիական փոխազդեցություն, որի հետևանքով ածխաթթու գազի ծավալին հավասար թթվածին է անջատվում։ Այդ գործընթացում նաև մի շարք օրգանական միացություններ են առաջանում։ Թթվածինը բնության մեջ յուրօրինակ շրջապտույտ է կատարում։

Ազոտ: Ֆոսֆոր․

Ազոտական և ֆոսֆորական  պարարտանյութեր։

Հանքային պարարտանյութեր  ստացվում են գործարաններում՝ հումքի քիմիական վերամշակման միջոցով, դրանցից են ազոտականն ու ֆոսֆորականը։ Այս խմբին պատկանող պարարտանյութերը բույսերի համար մատչելի են: Դրանք կարելի է օգտագործել հիմնական, նախացանքային, ցանքակից պարարտացման և սնուցման ձևով: Հանքային պարարտանյութերը կարող են պարունակել բույսերին անհրաժեշտ մեկ կամ մի քանի սննդանյութեր:

Ֆոսֆորական պարարտանյութեր

Ֆոսֆորական պարարտանյութեր են հասարակ սուպերֆոսֆատը, և կրկնակի սուպերֆոսֆատը, որոնք պարունակում են լուծվող ֆոսֆորական թթու։ Հասարակ սուպերֆոսֆատը։ Սա գաջի տեսքով մոխրագույն փոշի է, ջրում լավ է լուծվում, նստվածքում մնում է գիպսը; Սուպերֆոսֆատի մեջ ֆոսֆորի պարունակությունը կախված է հանքատեսակից, որը կազմում 18։20%։ ԼՂՀ բոլոր հողերում և բոլոր մշակաբույսերի համար օգտագործվում է հասարակ սուպերֆոսֆատը: Պարարտանյութը հողին տալիս են մաս-մաս՝ 60%-ի չափով աշնանը՝ խորը վարի տակ, մնացածը՝ նախացանքային մշակման և ցանքի ժամանակ; Կրկնակի սուպերֆոսֆատը և եռակի սուպերֆոսֆատը, ստանում են ֆոսֆորիտ
հանքատեսակը ֆոսֆորական թթվով մշակելով; Ֆոսֆորի քանակությունը պարարտանյութի մեջ կազմում է 40-50%։

Ազոտական պարարտանյութեր

Ազոտական պարարտանյութեր են ամոնիակային բորակը (ամոնիումի նիտրատ) պարունակում է 34-35% ազոտ։ Լավ լուծվում է ջրում և արագ ներգործում բույսերի վրա։ Նպաստում է հողի թթվեցմանը, ուստի նպատակահարմար է կիրառել կրացված հողերում։ Միզանյութը պարունակում է 46% ազոտ։ Լավ լուծվում է ջրում, գործածվում է որպես հիմնական պարարտանյութ, ինչպես նաև արտարմատային լրացուցիչ սնուցման համար։ Ամոնիումի սուլֆատը պարունակում է 20,5-21% ազոտ, լուծվում է ջրում։ Լավ պահպանվում է հողում, ուստի այն որպես հիմնական պարարտանյութ հող են ներմուծում աշնանը, իսկ բույսերի վեգետացիայի շրջանում օգտագործում են նաև սնուցման ձևով։ Ամոնիումի սուլֆատը թթվեցնում է հողը, ուստի դրանով պարարտացնում են կրացված հողերը։

*»Ընտանեկան դպրոցի» հարցեր.   

1. Ի՞նչ.  պայմաններ են անհրաժեշտ  բույսերի. աճման  համար…

Լույս, ջուր, հող, թթվածին և պարարտանյութեր

2. Ինչո՞ւ  են  ազոտը և ֆոսֆորը համարվում կենսական  տարրեր. ..

Որովհետև դրանք բույսերի բաղկացուցիչ մաս են կազմում, և կարևոր են ֆիզիոլագիական պրոցեսների համար։

3. Ինչո՞ւ են  հողին տալիս  պարարտանյութեր…..

Պարարտանյութերի ազդեցությամբ հողը ձեռք է բերում լավ հատկություններ, նկատելի չափով ավել քիչ է ջուր գոլորշիացնում հողի մակերեսից, որի շնորհիվ նրա մեջ եղած ջրի պաշարն ավելի մեծ չափով է օգտագործվում բույսերի կողմից:

4. Ի՞նչ  է Նիտրատային  աղետը

1970-ական թվականներին աշխարհի տարբեր երկրներում հանելուկային թունավորումների բռնկումներ գրանցվեցին: Ինչպես պարզվեց՝ պատճառը նիտրատներն էին, որոնք մեծ քանակություններով օգտագործվել էին, որպես պարարտանյութ: Ահա թե ինչու նիտրատներ պարունակող սննդամթերքներով զանգվածային թունավորումներն անվանվեցին նիտրատային աղետ: Նախկինում, երբ որպես պարարտանյութ օգտագործում էին գոմաղբը, նիտրատների հիմնախնդիր չի առաջացրել: Գոմաղբն ու օրգանական բնույթի մյուս պարարտանյութերը դանդաղ քայքայվոմ են՝ ապահովելով ազոտի մուտքը դեպի բույսեր, և հողում նիտրատների ավելցուկ չի առաջանում:

Մինչդեռ միլիոնավոր տոննաներով արտադրվող հանքային պարարտանյութերի չափից ավելի մեծ քանակության դեպքում բույսերը ցողուններում, տերևներում և պտուղներում նիտրատներ են կուտակում: Բացի այդ՝ ազոտի միացությունների ավելցուկը հողի մակերեսային շերտից ջրով անցնում է խորքային ջրերի մեջ, այնուհետև՝ խմելու ջրի հետ թափանցում են բնակարանները: Ջրի կամ սննդամթերքի հետ մարդու օրգանիզմ թափանցելով՝ նիտրատները փոխարկվում են նիտրատների, որոնք ավելի վտանգավոր միացություններ են, քանի որ փոխազդում են արյան հեմոգլոբինի հետ: Որպես արդյունք՝ արյան կարմիր բջիջները՝ էրիտրոցիտները, կորցնում են թոքերից դեպի հյուսբածքները թթվածին տեղափոխելու ունակությունը, և օրգանիզմում թթվածնի քախց է սկսվում: Ներկայումս գիտնականները նիտրատային աղետի դեմ պայքարելու արդյունավետ միջոցներ են փնտրում: Մասնավորապես՝ խորհուրդ է տրվում սահմանափակել հանքային պարարտանյութերի արտադրությունն ու կտրուկ ընդլայնել էկոլոգիական մաքուր՝ ավանդական պարարտանյութերի կիրառումը:

Թեմատիկ  հարցեր և վարժություններ.

*1. Ո՞ր  տարրերն են   ընդգրկված 5֊րդ խմբի գլխավոր ենթախմբում…

5-րդ խմբի ոչ մետաղներն ենˋ ազոտ՝ ˋN, ֆոսֆորˋ P, արսենˋ As, ծարիր՝ ˋSb և բիսմութˋ Bi, տարրերը։ Դրանք բոլորն էլ p-տարերր են, արտաքին էլեկտրոնային թաղանթում ունեն հնգական էլեկտրոն։

*2. Ո՞ր տարրի  մոտ է ավելի ուժեղ արտահայտված  ոչ մետաղական հատկությունները ազոտի՞.թե `ֆոսֆոր՞. ինչո՞ւ. ..

*3. Ազոտը  և ֆոսֆորը համարվում են կենսական տարրեր. ինչո՞ւ. …

Կենսական տարրեր են կոչվում այն տարրերը, որոնք առաջացնում են բարդ օրգանական նյութեր, որոնք էլ ապահովում են օրգանիզմների կենսագործունեությունը:

*4. Ւ՞նչ  պայմաններ են  անհրաժեշտ. բույսի աճի համար….

Լույս, ջուր, հող, թթվածին և պարարտանյութեր

*5. Ւ՞նչ  է  պարարտանյութը. ինչպիսի՞ պարարտանյութեր գիտեք….

Բույսերի կյանքի անհրաժեշտ գորրծոններից են սննդատարրերը, որոնք լուծված հանքային նյութերի ձևով բույսերը վերցնում են հողից։ Բույսերին անհրաժեշտ սննդատարրերի պակասը հողում լրացվում է պարարտանյութերի միջոցով։ Պարարտանյութերն այն նյութերն են, որոնք կիրառվում են բույսերին սննդանյութ տրամադրելու, հողի հատկությունները կամ հողում ապրող օգտակար միկրոօրգանիզմների գործունեությունը բարելավելու համար: Գյուղատնտեսության մեջ գտագործվող պարարտանյութերը հիմնականում բաժանվում են հետևյալ խմբերի՝ Օրգանական պարարտանյութեր, Հանքային պարարտանյութեր, Բակտերիական պարարտանյութեր։ Ազոտն ու ֆոսֆորը հանքային պարարտանյութեր են։

Բուսաբուծություն

Բուսաբուծությունը գյուղատնտեսության կարևոր ճյուղերից մեկն է: Այն ընդգրկում է մշակովի բույսերը, որոնք համարվում են ողջ գյուղատնտեսական արտադրության հիմքը: Օգտագործելով արևի լույսն ու էներգիան ֆոտոսինթեզի ժամանակ՝ ածխաթթու գազից և ջրից սինթեզում են օրգանական միացություններ, որոնց մի մասը մարդիկ օգտագործում են որպես սնունդ, անասնակեր կամ հումք թեթև ու սննդի արդյունաբերության համար: Բուսական աշխարհը խիստ բազմազան է: Միայն ծաղկավոր բույսերի տեսակներն անցնում են 300 հազարից, դրանցից մշակովի է 15 հազարը: Բուսաբուծություն առաջնային խնդիրն է մշակել դաշտային մշակաբույսերից բարձր ու որակով բերք ստանալու տեսական հիմունքները և գործնական միջոցառումները: Այն գիտականորեն ուսումնասիրում է բույսերի զարգացման օրինաչափություններն ու նրանց առնչվող բոլոր գործընթացները՝ դիտելով դրանք մի ընդհանուր միասնության մեջ:

Աշխարհի շատ երկրներում դեռևս ցածր է գյուղատնտեսական բույսերի բերքատվությունը, ցածր է երկրագործության մշակույթը, գյուղատնտեսության մեքենայացման և քիմիացման մակարդակը: Գյուղատնտեսությանը հսկայական վնաս են հասցնում վնասատուները և հիվանդությունները: Բերքի քանակն ու որակը պայմանավորված է նրանով, թե մարդն ինչ չափով է բավարարել բույսի կյանքի պահանջները: Որքան բույսը լավ է ապահովված սննդանյութերով, ջրով և այլ գործոններով, այնքան ինտենսիվ է տեղի ունենում նրա ֆոտոսինթեզը և այնքան բարձր է լինում նրա պտղաբերության մակարդակը: Ագրոտեխնիկական միջոցառումների ողջ համակարգը ժամանակին ու բարձր որակով կիրառելու միջոցով հնարավոր է անընդհատ բարձրացնել գյուղատնտեսական մշակաբույսերի բերքատվությունը, ստանալ որակական բարձր ցուցանիշներով բերք:

Հայաստանում։ Վերջին տարիներին իրականացվում են մի շարք ծրագրեր, որոնք նպատակաուղղված են հանրապետության գյուղատնտեսության հողային ռեսուրսների նպատակային օգտագործմանը,  հացահատիկային տնտեսության զարգացմանը և հացահատիկային մշակաբույսերի ինքնաբավության մակարդակի բարձրացմանը։

«Բույսերի պաշտպանության միջոցառումներ» ծրագրի  շրջանակներում 2018 թվականի գարնանը և աշնանը հիմք ընդունելով «Անասնաբուժասանիտարիայի և բուսասանիտարիայի ոլորտի ծառայությունների կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի կողմից իրականացված մոնիթորինգի արդյունքները՝ համայնքների հողօգտագործողների միջոցով, մկնանման կրծողների դեմ պայքար է իրականացվել շուրջ 49096 հեկտար առավել վարակված վարելահողերում և բազմամյա տնկարկներում,  որի համար մարզերին անհատույց հատկացվել է 3927.68 կգ «Ռոդիֆակում Ս» մկնասպան միջոց:

2018 թվականի ամռանը հիմք ընդունելով «Անասնաբուժասանիտարիայի և բուսասանիտարիայի ծառայությունների կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի կողմից իրականացված մոնիթորինգի արդյունքները՝ ՀՀ Արարատի մարզի Սուրենավան, Պարույր Սևակ, Բարձրաշեն, Երասխ և Արմաշ համայնքների հողօգտագործողների միջոցով, մորեխների դեմ պայքար է իրականացվել շուրջ 540 հեկտար առավել վարակված հողատարածքներում,  որի համար հատկացվել է 81 լիտր «Տրիումֆ» բույսերի պաշտպանության միջոց:

«Հայաստանի Հանրապետության Արարատի և Արմավիրի մարզերում լոլիկի հարավամերիկյան ցեց վնասատուի դեմ պայքարի միջոցառումների իրականացման» պիլոտային ծրագիր

Պիլոտային ծրագիրը նախատեսվում է իրականացնել լոլիկի մեծածավալ արտադրությամբ զբաղվող Արարատի մարզի Ոսկետափ և Արմավիրի մարզի Ակնալիճ համայնքներում, 10 հեկտար տարածքի վրա ցեցի դեմ պայքարի համալիր միջոցառումների կիրառման նոր առաջարկների փորձարկում և դրանց արդյունավետության գնահատում, պայքարի միջոցառումների կատարման ժամկետների, առավել արդյունավետ պեստիցիդների տեսակների ու օգտագործման չափաքանակների որոշում:

Ողջ վեգետացիայի ընթացքում փորձադաշտում կիրականացվեն ցեցի դեմ պայքարի միջոցառումներ, փորձադաշտը տնօրինող հողօգտագործողին կտրվեն ցուցումներ ագրոտեխնիկական միջոցառումների կատարման վերաբերյալ, կկազմակերպի 2 ուսուցողական-ցուցադրական սեմինարներ լոլիկի մշակությամբ զբաղվող հողօգտագործողների համար, կմշակվի և 5000 տպաքանակով կհրատարակվի տեղեկատվական գրքույկ ցեցի տարածվածության, կենսակերպի, վնասակարության և պայքարի միջոցառումների վերաբերյալ ցեցի կենսակերպի, տարածվածության և վնասակարության վերաբերյալ:

Անասնաբուծություն

Անասնաբուծությունը հանդիսանում է Հայաստանի Հանրապետության գյուղատնտեսության առաջատար ճյուղերից մեկը: Վերջին մի քանի տարիների ընթացքում երկրի գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի գրեթե 40 %-ը ստացվում է անասնաբուծությունից:

Անասնապահության ծագումը Հայաստանում թվագրվում է դեռևս պալեոլիթյան դարաշրջանից, երբ գյուղատնտեսական գործունեության պարզունակ (նախնա­դար­յան) ձևերն առաջին անգամ ի հայտ եկան Հայկական Բարձրավանդակի վիթխարի տարածքում` Փոքր Ասիայի և Իրանական սարահարթի միջև: Անասնապահությունը սկսել է զարգանալ Նեոլիթի և Վաղ Բրոնզե դարի ժամանակաշրջանում: Այդ ժամանակներից ի վեր անասնապահությունը երկրի համար ձեռք է բերել կենսական կարևորություն, իսկ Ք.ա. 3-րդ և 2-րդ հազարամյակներից արդեն անասնաբուծությունը դարձել է ազգաբնակչության հիմնական զբաղմունքը: Անասնաբուծությունը հայկա­կան լեռնաշխարհում նպաստել է նաև պատմամշակութային արժեքների ստեղծմանը: Հիշարժան է այն հանգամանքը, որ հայկական այբուբենի ստեղծումից հետո (405 թ. Քրիստոսից հետո) հարյուրամյակներ շարունակ հայկական հին ձեռագրերի (մագաղաթների) էջերը պատրաստվել են նորածին հորթերի լավ մշակված կաշվից: Հայկական լեռնաշխարհում բուծվող ոչխարների բրդից պատրաստված հայկական հին ձեռագործ գորգերն աչքի են ընկել իրենց բարձր որակով և արտահանվել Մերձավոր Արևելք, Հնդկաստան և եվրոպական երկրներ:

Հայաստանի գյուղատնտեսական կենդանիների բուծման հնագույն օջախ լինելու մասին է խոսում նաև ընտանի կենդանիների վայրի ցեղակիցների առկայությունը: Երկրում մինչև օրս կան վայրի ոչխար, այծ, խոզ, որոնցից համապատասխանաբար առաջ են եկել դրանց ժամանակակից ընտանի տեսակները: Հայաստանում քաջ հայտնի է եղել «Բանականության առկայությունն անխոս կենդանիների մոտ» երկխոսությունը, որը վերագրվում է Մետրոդորիսին: Հայաստանում բուծվող կենդանի­ների, դրանց ժառանգականության և բնազդների հարցերին են անդրադարձել հայ պատմիչներ Եզնիկ Կողբացին, Եղիշեն, Մովսես Խորենացին և ուրիշները: 5-րդ դարում հայերեն է թարգմանվել Բարսեղ Կեսարացու «Վեցօրիցը», որտեղ նկարագրվում են կենդանիների բազմացումը և բնազդները: Կենդանիների նկատմամբ սերն արտահայտվել է հայ ժողովրդի բանահյուսության մեջ, մասնավորապես` «Սասունցի Դավիթ» էպոսում, ինչպես նաև բազմաթիվ հեքիաթներում, պատմվածքներում և երգերում, որոնք հազարամյակների ընթացքում բանավոր խոսքի միջոցով փոխանցվել են սերնդեսերունդ:

Ներկայումս Հայաստանի անասնաբուծությունը իրենից ներկայացնում է զարգացած ենթաճյուղեր ունեցող մի ոլորտ, որտեղ անասնաբուծության վարման ավանդական տեխնոլոգիաներին զուգահեռ կիրառվում են ժամանակակից տեխնոլոգիաներ, ինչը հնարավորություն է ընձեռում տեղի բնակլիմայական պայմաններին առավելագույնս համապատասխանեցնել գյուղատնտեսական կենդանիների այս կամ այն տեսակի բազմացումը և մթերատվության ստացումը:

 

Ձկնաբուծություն

Հայաստանի Հանրապետության բնակլիմայական պայմանները բավականին նպաստավոր են արդյունագործական ձկնաբուծության և հատկապես սաղմոնաձկների  և թառափազգիների բուծման ու աճեցման համար, իսկ ստորերկրյա ջրերի նպատակային օգտագործման արդյունքում տարվա բոլոր եղանակներին հնարավոր է կազմակերպել ապրանքային ձկան արտադրություն: Հայաստանի Հանրապետությունում ձկնաբուծության զարգացման վերջին տարիների միտումները վկայում են, որ տնտեսավարող սուբյեկտների ստվար մասն ունի ձկնաբուծության վարման հարուստ փորձ և արդյունավետ կառավարման հմտություններ, ինչն այդ ոլորտը դարձնում է ինչպես շահութաբեր, այնպես էլ հեռանկարային: Ներկայումս մեր հանրապետությունում տարեկան արտադրվում է շուրջ 16,0-17,0 հազար տոննա ապրանքային ձուկ, որի գերակշիռ մասը կազմում է ծիածանափայլ իշխանը: Բարձր որակական հատկանիշների շնորհիվ արտադրվող ձուկը մեծ պահանջարկ ունի Ռուսաստանի Դաշնությունում  և այլ երկրներում, ինչի արդյունքում արտադրված ձկնամթերքի շուրջ 20-30%-ն արտահանվում է:

Ձկնաբուծությունը մեր հանրապետության համար ունի նաև ռազմավարական նշանակություն, քանի որ ձկնաբուծական տնտեսություններ հնարավոր է հիմնել ոչ միայն հարթավայրային գոտիներում, այլև նախալեռնային և նույնիսկ լեռնային վայրերում և հատկապես սահմանամերձ գյուղերում, որտեղ այն կարող է համարվել միակ եկամտաբեր ոլորտը, քանզի երկրագործության համար չկան նպաստավոր պայմաններ, իսկ անասնաբուծության զարգացման հնարավորությունները բավականին սահմանափակ են: Հաշվարկները ցույց են տալիս, որ հանրապետությունում ձկնաբուծության զարգացման համար առավել նպաստավոր պայմաններ ստեղծելու պարագայում հնարավորություն կընձեռվի լիարժեք օգտագործել ձկնաբուծության համար պիտանի առկա ջրային մակերեսները, ինչի արդյունքում ոչ միայն կտրուկ կավելանան ապրանքային ձկան արտադրության ծավալները, այլև այդ գործընթացում կներգրավվեն լեռնային, սահմանամերձ և հեռավոր գյուղական համայնքների հարյուրավոր ընտանիքներ:

Հայաստանի Հանրապետությունում ձկնաբուծության հարուստ փորձը կուտակվել է տասնամյակների ընթացքում: Դեռևս անցյալ դարի 20-ական թվականների կեսերին Սևանի իշխանի արհեստական բազմացման և ձկնապաշարների լրացման նպատակով Կարճաղբյուրում և Գավառում հիմնվել են առաջին ձկնաբուծական տնտեսությունները, որոնց հետագայում միացան Սևանի և Սևանի տարածաշրջանի Լիճք համայնքի ձկնաբուծարանները: Վերջիններս տարեկան Սևանա լիճ էին բաց թողնում 7 մլն իշխանի, ավելի քան 100 մլն կողակի և 20 մլն–ից ավել սիգի մանրաձուկ և թրթուռներ:
Ձկնաբուծության զարգացման հաջորդ փուլը սկսվեց 70–ական թվականներին, երբ զարկ տրվեց արդյունագործական ձկնաբուծությանը:

Այդ տարիներին Արարատյան հարթավայրի ջրային պաշարները և ջրածածկ տարածքներն արդյունավետ օգտագործելու նպատակով հիմնվել են մի շարք խոշոր ձկնաբուծական տնտեսություններ: Ընդ որում, արդյունագործական նպատակով բուծվել են ոչ միայն բուսակեր ձկներ, այլև սառնորակ ջրերում բուծվող ծիածանափայլ իշխան և գետիշխան (կարմրախայտ): Արդեն անցյալ դարի 80-ական թվականների կեսերին միայն Արարատի տարածաշրջանի Արմաշ և Սիս համայնքների, և Արմավիրի տարածաշրջանի Եղեգնուտ համայնքի լճակային տնտեսությունների ջրային մակերեսը կազմել է շուրջ 6,0 հազար հեկտար, իսկ ապրանքային ձկան (հիմնականում կարպ և ծածան) տարեկան արտադրության ծավալները` ավելի քան 5,0 հազար տոննա: Դրան զուգահեռ, Արարատյան հարթավայրի Տարոնիկ գյուղում գործարկված ձկնաբուծարանում տարեկան արտադրվում էր գրեթե 100 տոննա բարձրարժեք ապրանքային ձուկ` ծիածանափայլ իշխան:

Հայաստանի Հանրապետությունում ձկնաբուծության զարգացման երրորդ փուլը սկսվել է անցյալ դարի վերջերին, որի համար հիմնական շարժիչ ուժ են հանդիսացել ձևավորված նոր տնտեսական հարաբերությունները: Առանձին տնտեսավարողների կողմից երկարատև ներդրումների արդյունքում հանրապետությունում հիմնվել են մի շարք խոշոր ձկնաբուծական տնտեսություններ, որոնք համապատասխան ենթակառուցվածքների ձևավորման շնորհիվ ծավալել են արդյունավետ գործունեություն: Այդ կազմակերպություններից մի քանիսն արտադրական նշանակության լճակներից բացի, գործարկել են ձկնկիթի և մանրաձկան արտադրություն և ձկան վերամշակման արտադրամասեր, Երևան քաղաքում և հանրապետության ողջ տարածքում ձևավորել են ձկան իրացման ընդարձակ ցանց, և իրենց արտադրանքն իրացնում են նաև արտերկրում: